“बेरोजगारी र वैदेशिक रोजगारको असर गाउँमा गहिरिंदै”

• ज्ञानेन्द्र बिश्वकर्मा

दशैँ र तिहार नेपाली समाजको सबैभन्दा ठूलो चाड मानिन्छ। हरेक वर्ष जब चाडपर्वको समय आउँछ, गाउँहरू रंगिन हुन्छन्, मानिसहरूका घर-आँगनमा उत्सवको वातावरण हुन्छ। तर पछिल्लो समयमा, विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रमा, यी चाडपर्वहरू पहिले जस्तो रौनकपूर्ण, उत्साहित र जोसिलो देखिँदैन।

यसका धेरै कारण छन्, र तीमध्ये बेरोजगारीको समस्या र देशबाहिर बस्ने जनसंख्याको वृद्धि प्रमुख हुन्। चाडपर्व र समाजको सम्बन्ध नेपाली समाजले सदियौँदेखि चाडपर्वहरूलाई एउटा महत्त्वपूर्ण सांस्कृतिक पक्षको रूपमा आत्मसात् गरेको छ। दशैँ र तिहार जस्ता चाडपर्वहरू न केवल धार्मिक दृष्टिकोणले महत्त्वपूर्ण छन्, तर सामाजिक सम्बन्ध, सद्भाव, र परिवारका सदस्यहरूबीचको बन्धनलाई थप मजबुत बनाउन पनि ठूलो भूमिका खेल्छन्।

गाउँघरमा चाडपर्वहरूमा सबैजना भेला भएर आपसी स्नेह, सद्भाव र सहयोग आदान-प्रदान गर्थे। घरका सबै सदस्यहरू विशेषगरी परदेश गएका मानिसहरू दशैँ र तिहारको लागि गाउँ फर्किन्थे। यो गाउँमा रहेका मानिसहरूका लागि आनन्द, उत्साह र उमंगको समय थियो। तर पछिल्लो समयमा, यो सांस्कृतिक परम्परा र चाडपर्वको उत्साहमा कमी आएको छ।

अहिले अधिकांश गाउँहरूमा दशैँ र तिहारको समय पनि सामान्य दिनजस्तो नै लाग्छ। पहिले जस्तो हर्षोल्लासको वातावरण देखिँदैन, र मानिसहरू पनि पहिले जस्तो उत्साहित देखिँदैनन्। यसको मूल कारण भनेको बेरोजगारी र देशबाहिर बसोबास गरिरहेका व्यक्तिहरूको संख्या वृद्धि हो। बेरोजगारी र देशबाहिर बस्ने मानिसहरूको वृद्धि नेपालमा बेरोजगारीको समस्या लामो समयदेखि जारी छ।

युवावर्गलाई पर्याप्त रोजगारीका अवसर नहुँदा, उनीहरू बाध्य भएर वैदेशिक रोजगारको खोजीमा बाहिर जानुपर्ने अवस्था छ। हालको तथ्याङ्क अनुसार, करिब ४० लाख नेपालीहरू विदेशमा काम गरिरहेका छन्। यसले गर्दा गाउँघरहरूमा मुख्यत: श्रमयोग्य मानिसहरूको कमी भएको छ। चाडपर्वको समय भनेको परिवारका सबै सदस्यहरू भेला भएर आनन्द मनाउने समय हो। तर अहिले, अधिकांश युवा परदेशमा रहेका छन्।

विदेशबाट दशैँ वा तिहारको लागि सबैले घर फर्कन सक्दैनन्। घरमा रहेका वृद्ध, महिला, र बालबालिकाहरू मात्र चाडपर्व मनाउँछन्, जसले गर्दा उत्साहमा कमी आउन थालेको छ। पहिले, दशैँको बेला गाउँघरमा मेलमिलापका कार्यक्रमहरू, पिङ खेल्ने परम्परा, दशैँ घर जस्ता गतिविधिहरू आयोजना गरिन्थे। तर, अहिले यी सबै गतिविधिहरू पनि घट्दै गएको देखिन्छ। श्रमयोग्य मानिसहरूको अभावमा पिङको रौनक हराएको छ, मेलमिलापका कार्यक्रमहरू सिमित भएका छन्। यस्ता गतिविधिहरूमा संलग्न हुने मानिसहरूको कमी भएकोले चाडपर्वको महत्व पनि घट्दै गएको छ।

पारिवारिक र सामाजिक सम्बन्धमा असर दशैँ र तिहारको रौनक घट्नाले पारिवारिक सम्बन्धमा पनि असर परेको छ। पहिले, चाडपर्वको समयमा सम्पूर्ण परिवार एकत्रित हुने अवसर मिल्थ्यो। तर अहिले, अधिकांश युवावर्ग विदेशमा भएकाले, त्यो सम्बन्धमा खटपट आउन थालेको छ। चाडपर्व भनेको केवल आनन्द मनाउने समय मात्र होइन, यो परिवारका सदस्यहरू बीचमा सम्बन्ध सुदृढ गर्ने समय पनि हो। तर अहिले परिवारका सबै सदस्यहरू एकत्रित हुन नसक्दा त्यो बन्धनमा पनि केही हदसम्म कमजोरी आउन थालेको छ। सामाजिक रुपमा पनि असर परेको छ।

पहिले गाउँका मानिसहरू दशैँको समयमा सामूहिक पूजा-पाठ, मेलमिलाप र भोज भतेरको आयोजना गर्थे। अहिले ती सबै कार्यक्रमहरूमा सहभागी हुने मानिसहरूको संख्या घटेको छ। विदेशमा रहेका मानिसहरूले पैसा पठाए पनि त्यो पैसा मात्रले चाडपर्वको उत्साह फर्काउन सक्दैन। मानिसहरूको भौतिक उपस्थिति आवश्यक छ। यसले गर्दा चाडपर्वहरू अब केवल परम्परागत रूपमा मनाइने एउटा दिनजस्तो मात्र रहन थालेको छ। आर्थिक पक्ष र चाडपर्वको महत्व बेरोजगारीको समस्या र वैदेशिक रोजगारको प्रभावले गाउँमा आर्थिक स्थितिमा पनि असर पारेको छ।

ग्रामीण क्षेत्रमा बेरोजगारीको समस्या गहिरिँदै जाँदा चाडपर्वको लागि आवश्यक खर्च जुटाउन पनि कठिनाइ भइरहेको छ। पहिले, गाउँमा भएका मानिसहरू खेतीपाती गरेर आत्मनिर्भर हुन्थे, र चाडपर्वको लागि आवश्यक खर्च आफैँ जुटाउँथे। तर अहिले, वैदेशिक रोजगारबाट आउने रेमिटेन्सले नै अधिकांश परिवारको जीवन चलिरहेको छ। विदेशबाट आउने पैसा चाडपर्वको लागि खर्च गर्नुपर्ने अवस्था आएको छ, जसले गर्दा गाउँका मानिसहरूमा आर्थिक रूपमा पनि निर्भरता बढेको छ।

चाडपर्वको समयमा विशेष खर्चको आवश्यकता हुन्छ। नयाँ कपडा, मिठाइ, मासु, पूजा सामग्री जस्ता कुराहरू खरिद गर्नुपर्छ। तर, बेरोजगारीको कारण गाउँमा रहेका धेरै मानिसहरूको आर्थिक अवस्था कमजोर भएको छ। जसले गर्दा चाडपर्वको समयमा खर्च गर्न सक्ने स्थिति धेरै परिवारमा छैन। यसले गर्दा उनीहरूको मनमा चाडपर्वको उत्साह घटिरहेको छ। वैदेशिक रोजगारबाट आउने पैसा चाडपर्वको लागि खर्च गर्न सकिए पनि, त्यो पैसा मात्रले चाडपर्वको वास्तविक रौनक फर्काउन सक्दैन।

गाउँमा रहेका मानिसहरूले पैसा पाए पनि, उनीहरूका आफन्त, साथीभाइहरूको उपस्थितिको कमीले चाडपर्वको आनन्दित वातावरण सिर्जना हुन सकेको छैन। सांस्कृतिक परम्परा र भविष्यमा पर्ने असर बेरोजगारीको समस्या र वैदेशिक रोजगारको कारणले गर्दा गाउँमा दशैँ र तिहार जस्ता चाडपर्वको महत्व घट्दै जानु एउटा गम्भीर सांस्कृतिक समस्या हो। यस्ता चाडपर्वहरूले नेपाली समाजको सांस्कृतिक र धार्मिक पहिचानलाई जोगाइराखेको हुन्छ।

तर, अहिलेको स्थिति हेर्दा, यदि यो समस्या समाधान नभएमा भविष्यमा हाम्रो सांस्कृतिक परम्परा कमजोर हुने सम्भावना छ। आगामी पुस्ताहरूले चाडपर्वलाई कस्तो रूपमा लिन्छन् भन्ने कुरामा अहिलेको पुस्ताको व्यवहारले ठूलो प्रभाव पार्नेछ। यदि अहिलेको पुस्ता चाडपर्वलाई केवल औपचारिकतामा सीमित गरिरह्यो भने, आगामी पुस्ताहरूले यसलाई थप महत्वहीन ठान्न सक्छन्। यसले गर्दा हाम्रो सांस्कृतिक पहिचान पनि कमजोर हुँदै जान सक्छ। समाधानका उपायहरू गाउँमा दशैँ र तिहारको रौनक फर्काउनका लागि केही ठोस कदमहरू चाल्न आवश्यक छ। १. रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्ने: बेरोजगारीको समस्या समाधान गर्नका लागि सरकारले गाउँमा रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्नुपर्छ। गाउँमा कृषि, पर्यटन, साना उद्योगहरू स्थापना गरेर युवावर्गलाई रोजगारी दिने कार्यक्रम ल्याउन सकिन्छ।

यसले गर्दा गाउँका युवाहरू विदेश जानु पर्ने स्थिति कम हुनेछ, र उनीहरूले आफ्ना चाडपर्व गाउँमै मनाउन पाउनेछन्। २. चाडपर्वको महत्वबारे सचेतना फैलाउने: चाडपर्वहरूको सांस्कृतिक महत्वलाई आगामी पुस्ताहरूमा जोगाइराख्नका लागि सचेतना कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न आवश्यक छ। विद्यालयहरूमा चाडपर्वहरूको महत्त्वबारे पाठ्यक्रम समावेश गर्न सकिन्छ, जसले गर्दा बालबालिकाहरूले चाडपर्वको महत्व बुझ्न सक्छन्। ३. वैदेशिक रोजगारका नीतिहरू सुधार गर्ने: वैदेशिक रोजगारका नीतिहरूलाई सुधार गरेर, युवावर्गलाई चाडपर्वको समयमा घर फर्कने अवसर दिने व्यवस्था गर्न सकिन्छ।

जसले गर्दा चाडपर्वको समयमा परिवारका सबै सदस्यहरू एकत्रित हुन सक्छन् र चाडपर्वको वास्तविक रौनक फर्काउन सकिन्छ। दशैँ र तिहार जस्ता चाडपर्वहरू नेपाली समाजको अभिन्न हिस्सा हुन्। तर पछिल्लो समयमा, बेरोजगारीको समस्या र वैदेशिक रोजगारको प्रभावले गर्दा गाउँमा चाडपर्वको रौनक घट्दै गएको छ। यसले न केवल चाडपर्वको उत्साहमा कमी ल्याएको छ, तर पारिवारिक र सामाजिक सम्बन्धमा पनि नकारात्मक असर पुर्याएको छ। यस्ता समस्याहरूको समाधानका लागि सरकारले र समाजले संयुक्त रूपमा कदम चाल्न आवश्यक छ। चाडपर्वहरूलाई केवल औपचारिकतामा सीमित नराखेर, यसको सांस्कृतिक र सामाजिक महत्वलाई जोगाइराख्न विशेष ध्यान दिनु आवश्यक छ।